بقعه دوازده امام در محله فهادان یزد

بقعه دوازده امام مشتمل بر دوازده گنبد منفرد است که در سال ۴۲۹ هجری قمری و در زمان سلجوقیان به دستور ابوسعید و ابویعقوب از امرای علاءالدوله فرامرز ساخته شد. کتیبه رنگی موجود بر دیوار گچی جانب شرقی نیز گواه بر این است که گنبد به دستور همین دو برادر که از سرداران حکومت ابوجعفر علاءالدوله از سلسله کاکویان یزد بوده‌اند، برپاشده است.

در این بقعه کتیبه‌ای به خط کوفی بالای سردر که در حاشیه‌ای از نقوش گل‌وبوته قرار دارد و سنگ‌قبر فخرالدین اسفنجردی از مشایخ بزرگ قرن هشتم که در محراب نصب است توجه بینندگان را به خود جلب می‌کند.

این بنای تاریخی که به دلیل سبک معماری و حضور کتیبه‌های ارزشمند مورد توجه پژوهشگران معماری قرار دارد، در قرن پنجم هجری قمری بر زمین آتشکده‌ای که متعلق به دوران ساسانیان است، ساخته‌شده است؛ اما متأسفانه طی گذشت قرن‌ها از تأسیس آن به دلیل بازسازی و مرمت بخش‌های آسیب‌دیده، تغییرات زیادی در ظاهر اولیه بقعه صورت گرفته است. بنا بر نظرات برخی از ایران‌شناسان، ممکن است در این بنا، پیکر ابوجعفر علاءالدوله که متوفی به سال ۴۳۳ هجری قمری است، در بخشی از ساختمان که قبل از فوت برای خود تهیه‌کرده بود، مدفون‌شده باشد.

متأسفانه علاوه بر قدمت هزارساله‌ی این عمارت، نشست زمین زیر شالوده‌ی این بنای تاریخی باعث ایجاد ترک‌های متعددی بر ساختمان بقعه شده است که نگران‌کننده بوده و همت مسئولان میراث فرهنگی را در حفظ و مرمت این اثر باستانی باارزش می‌طلبد.

اهمیت این بنا بیشتر به لحاظ معماری و گنبد آجری آن است و در زمره شاهکارهای هنر سلجوقی به شمار می‌رود.

این بقعه دارای در دو لته کوتاهی است و بدنه گنبد یک چهارضلعی است که به هشت‌ضلعی تبدیل می‌شود و گنبد روی هشت‌ضلعی قرار دارد. پوشش سقف از داخل گچ‌بری ساده است و دورتادور آن با کتیبه کوفی رنگی تزیین گردیده است. این کتیبه به لحاظ طرح و نقش از اهمیت خاص برخوردار بوده و موضوع سخن متخصصان تاریخ معماری اسلامی است.

به‌جرئت می‌توان گفت بقعه دوازده امام یزد به دلیل نوع ساخت که پس از گذشت هزار سال از تأسیس آن همچنان پابرجاست و گوشه سازی قبه در تبدیل پلان مربع به دایره در نوع خود بی‌نظیر بوده و به‌عنوان الگویی بی‌بدیل جهت ساخت بناهایی مشابه در معماری ایران مورداستفاده قرارگرفته است. گوشه سازی که در گنبد بقعه صورت گرفته است، یکی از کهن‌ترین ترنبه‌های پتکانه در معماری ایرانی است که با قرار گرفتن دوازده ردیف طاقچه روی‌هم که به‌تدریج به سمت جلو ساخته‌شده‌اند، باعث تکمیل این گوشه سازی بی‌نظیر می‌شود.

در چهارگوشه بنا، گوشواره‌ها و داخل آن‌ها درگاهی‌هایی قرار دارد. نور این بقعه به‌وسیله پنجره‌هایی که در چهار طرف آن تعبیه‌شده، تأمین می‌شود.

وجود محراب در این بنا نشانه مسجدی است که در قرون دوم و سوم در این مکان بناشده بود.  هیچ معلوم نیست که تغییر نام بنا به دوازده امام از آنچه عصری است.

از ویژگی‌های ورودی بقعه دوازده امام می‌توان به قوس پیشانی سردر، قاب مستطیلی شکل که ممکن است از کتیبه و نوشته‌های مهمی برخوردار بوده باشد و همچنین نوشته‌های اطراف در ورودی اشاره کرد. احتمالاً تنها راه دسترسی به پشت‌بام استفاده از نردبان باشد چراکه برای این بنای مهم تاریخی هیچ پلکانی که به سمت پشت‌بام هدایت شود، در نظر گرفته نشده است. دیواره‌های قبه از نقاشی و کتیبه‌های رنگی خارق‌العاده‌ای که به خط کوفی نوشته‌شده است، برخوردار است.

این بنا با مصالح آجری ساخته‌شده و در تزئینات بنا در داخل، از گچ‌بری اسلیمی با طرحی ساده که بر قسمت جلویی محراب قبه وجود دارد، استفاده‌شده که زیبایی خیره‌کننده‌ای را برای این مکان به ارمغان آورده است. این گچ‌بری‌های زیبا شباهت بسیاری به گچ‌بری بناهای دوران ایلخانی دارد که به نظر می‌رسد همانند کارهای استفاده‌شده در دوران تیموریان است. در داخل محراب آن، سنگ مرمری وجود دارد که صلوات بر دوازده امام و در انتهای آن از یکی از مشاهیر یزد نام‌برده شده است.

هنرمندان سازنده این بنای باستانی با کاشی‌کاری معرق که به‌صورت نواری بسیار زیبا در اطراف محراب کارشده است و همچنین با گچ‌بری‌های بی‌نظیر بالای محراب، اثری شگرف را برای آیندگان برجای گذاشته که در نوع خود یگانه و بی‌مانند خواهد بود. یکی از نکات جالبی که در ساخت گنبد وجود دارد حضور آیه شریفه‌ی آیت‌الکرسی است که به خط کوفی نوشته‌شده است و زیبایی گنبد را دوچندان می‌سازد. به نظر می‌رسد جنس خطوط کوفی از طلا باشد. در ناحیه اطراف محراب نیز تا ارتفاعی حدود نیم متر، کاشی‌کاری معرق با طرح اسلیمی که احتمالاً مربوط به قرون هشتم و نهم هجری است، به چشم می‌خورد.